Irena Beqiraj
Edhe pse mendimi ekonomik konvencional e konsideron kursin e këmbimit rrjedhojë të rritjes ekonomike, ai në fakt është variabël i rëndësishëm i saj.
Kursi i këmbimit është jo vetëm përcaktues i eksporteve dhe importeve, por edhe i pagave, i konsumit, investimeve dhe kursimit. Ndaj marrëdhënia strategjike midis kursit të këmbimit dhe rritjes ekonomike është një çështje e rëndësishme që studiohet dhe analizohet nga ekonomistët e rritjes.
Kur Shqipëria ishte ende një vend i varfër edhe nuk kishte kapacitet investimi apo një klasë sipërmarrësish dhe profesionistësh për të kryer investime, ajo i shpëtoi kurthit të varfërisë duke kombinuar dy strategji: eksportin e burimeve natyrore minerale dhe mallrave bujqësore, dhe ndërhyrjet sistematike shtetërore të orientuara drejt rritjes së kursimeve dhe rritjes së normës së investimeve në vend, ku një vëmendje të veçantë e mori tërheqja e kapitalit të huaj.
Ndërsa pas vitit 2008 kur ajo doli nga stadi i vendit të varfër duke hyrë në grupin e vendeve me të ardhura të mesme për frymë, fokusi i politikbërjes duhet të ishte tek produktiviteti. Ndërkohë që edhe pas 30 vitesh politikat tona të rritjes mbështeten në këto dy strategji, eksportet e burimeve natyrore edhe bujqësore dhe rritja e flukseve të huaja të kapitalit. Kjo ka çuar në ekzistencën e jo një, por të dy ekuilibrave të kursit të këmbimit:
I pari është ekuilibri “aktual” i kursit të këmbimit që balancon ofertën dhe kërkesën për monedhë të huaj në tregjet financiare edhe i dyti ekuilibri “konkurrues industrial” i kursit të këmbimit i cili është kursi që siguron konkurrueshmërinë e prodhimit vendas në tregjet kombëtare dhe ndërkombëtare. Në rastin e kursit lek- euro, ai përcaktohet nga krahasimi i produktivitetit të ekonomisë shqiptare me produktivitetin e ekonomisë europiane.
Është pikërisht neutralizimi apo zvogëlimi i diferencës midis këtyre dy ekulibrave, arsyeja kryesore pse disa vende me të ardhura të mesme rriten shpejt ndërsa të tjerët mbeten prapa. Vendet që arrijnë të ulin hendekun midis kursit të këmbimit aktual dhe kursit konkurrues industrial zhvillohen. Ndërsa vendet që nuk arrijnë të neutralizojnë diferencën midis këtyre dy kurseve dëmtojnë produktivitetin e ekonomisë së tyre, ndonjëherë në mënyrë vështirësisht të riparueshme.
A është leku i mbivlerësuar?
Vlerësimi dhe mbivlerësimi janë dy koncepte tërësisht të ndryshme nga njëri-tjetri. Ndërsa vlerësimi i referohet vetëm ndryshimit të kursin aktual, mbivlerësimi përcaktohet nga krahasimi me kursin konkurrues industrial. Monedha vendase është e vlerësuar drejtësisht kur kursi aktual i këmbimit tenton të jetë në nivelet e kursit që arrihet në ekuilibrin konkurrues industrial.
Ndërsa kur kursi aktual i këmbimit është më i ulët se vlerat e pranuara të kursit konkurrues industrial, monedha quhet e mbivlerësuar.
Nga analiza ekonometrike e të dhënave të produktiviteteve kursi konkurrues industrial lek/euro duhet të ishte në nivelin 1 euro baraz me 125 -130 lekë. Ndërsa sot një euro kushton 98 lekë, gjë që tregon se leku është i mbivlerësuar. Edhe ky nuk është lajm i mirë për ekonominë tonë.
Në panelet shqiptare të diskutimeve ekonomike flitet për vlerësimin e lekut duke anashkaluar çështjen më të rëndësishme, mbivlerësimin e tij. Ju padyshim keni dëgjuar që rritja e të ardhurave nga turizmi çudibërës ka ndikuar në vlerësimin e lekut, por sërish ky mbetet vetëm një argument teorik.
Praktika shumëvjeçare ka treguar se kursi i këmbimit në tregjet financiare në vendet në zhvillim, varet gjithnjë e më pak nga flukset tregtare dhe gjithnjë e më shumë nga flukset e huaja të kapitalit. Ndaj forcimi i lekut më shumë se tek flukset e të ardhurave nga turizmi apo remitancat, duhet kërkuar tek sasia dhe natyra e flukseve të kapitalit të huaj.
Edhe pse jemi mësuar të flasim vetëm për domosdoshmërinë e flukseve të kapitalit, sot po përjetojmë efektet negative që vijnë nga këto flukse. Ndërsa sasia e lartë e kapitalit të huaj që rrjedh në kanalet formale dhe informale solli vlerësimin e lekut, natyra e këtyre kapitaleve edhe sektorët ku ato përdoren janë shkaktarët e mbivlerësimit.
Flukset e kapitalit të huaj që kanë rrjedhur në kanalet formale për periudhën 2013-2023 llogaritet rreth 13.5 miliardë euro. Këto flukse ndahen në dy lloje: investimet e huaja direkte të cilat kanë qenë 7.5 miliardë euro edhe në flukset e huaja të financimit dhe investimi në pasuri të paluajtshme të cilat kapin vlerën 6 miliardë euro.
Për të shpjeguar pse natyra e flukseve të huaja ka rëndësi në ekonomi, po marr një shembull jetësor të zakonshëm.
Mendojini për një moment investimet e huaja direkte, të ngjashme me investimin për edukimin edhe zhvillimin e aftësive të fëmijës tuaj. Në një ekonomi kur investimet e huaja direkte rrjedhin në sektorë produktivë si prodhimi, industria përpunuese, ato mund të ndikojnë në rritjen aftësisë prodhuese të ekonomisë pasi krijojnë punë, transferojnë teknologji dhe njohuri duke nxitur kështu rritjen ekonomike. Në këtë rast, vlerësimi monedhës vendase që përftohet në tregjet financiare shoqërohet nga vlerësimi edhe i kursit konkurrues industrial për shkak të rritjes së produktivitetit të ekonomisë. Kështu dy ekuilibrat lëvizin në të njëjtin drejtim duke mos krijuar mbivlerësim.
Ndërsa financimet e huaja direkte, mund t’i krahasojmë me paratë e investuara për veshjen apo paratë e xhepit për fëmijën tuaj. Këto financime bëjnë të mundur që në një kohë të shkurtër si ju dhe fëmija juaj të ndiheni mirë, por rezultati afatgjatë nuk do të jetë i kënaqshëm “ju do të keni një përtac të llastuar në shtëpi”. Në një ekonomi financimet e huaja përfshijnë borxhin e huaj që qarkullon në ekonomi, por edhe investimet në asete të ndryshme ku përfshihen pasuritë e patundshme të blera nga individët e huaj.
Nëse fluksi i kapitalit të huaj vjen si borxh apo si investime në prona të paluajtshme ai i rrit sasinë e monedhës së huaj në qarkullim, pa rritur produktivitetin. Në këto kushte, vlerësimi i monedhës vendase në tregjet financiare zgjeron hendekun mes kursit industrial konkurrues i cili nuk ndryshon, duke rezultuar në mbivlerësim të monedhës .
A mundet që fëmija juaj të zhvillojë aftësitë e tij më shpejt edhe mbase më mirë se moshatarët, kur 55% e investimit tuaj shkon për rritjen e aftësive të tij edhe 45% për financimin e dukjes? Pavarësisht se sa është shuma e investuar tek ky fëmijë kur ndarja është 55% me 45%, rezultati që do të merrni është “një fëmijë me rroba mbreti, por nga mendja kaposh deti”.
Po ashtu në një ekonomi kur investimet që forcojnë monedhën vendase dhe që mund të risin produktivitetin janë 55% e fluksit, ndërsa financimet që forcojnë monedhën vendase pa rritur aftësitë produktive janë 45% e fluksit, rezultati që marrim është një ekonomi që duket “e fortë ” në afat të shkurtër por në të vërtetë është e pafat për të konkurruar në afat të gjatë.
Kështu që, sa më shumë të mbivlerësohet monedha vendase aq më i ulët duket borxhi i huaj, aq më i lartë duket prodhimi brendshëm bruto i shprehur ne euro, po ashtu pagat e shtresës së mesme duken më të larta, dhe inflacioni mbahet nën kontroll. Por mos neutralizimi i këtij mbivlerësimi ka efekte të padëshirueshme në strukturën prodhuese edhe rrjedhimisht edhe në qëndrueshmërinë e rritjes afatgjatë.
Një monedhë vendase e mbivlerësuar stimulon importet e mallrave të ndërmjetme dhe përfundimtare, duke krijuar probleme të ndërlidhura jo vetëm me përfitueshmërinë e investimeve por edhe me konkurrencën ndaj prodhimit vendas.
Nga anët e mia ka një shprehje “lumi nuk sjell gjithmonë trungje”. Në momentin që flukset hyrëse të kapitalit nga kanale formale e informale do të zvogëlohen “dukja” që shkaktoi mbivlerësimi nuk do të ekzistojë më, rritja ekonomike rrezikohet, kriza e shkaktuar nga flluska e kursit të këmbimit do të jetë tek pragu i derës.
